برگرفته از: روزنامهی همشهری اصفهان
نویسنده: مهرداد موسوی خوانساری / اصفهان – خبرنگار همشهری / ۲۷ مهرماه ۱۳۹۶
همهمه آشنای حمامهای قدیمی به گوش میرسد. هوای دلپذیر سربینه همه را به وجد آورده است. جماعت آبدیده و مشت و مال چشیده حالا در آسودگی سربینه نشستهاند و دو به دو صحبت میکنند. چای و شیرینی میان حضار دست به دست میشود. مینیاتورهای ایرانی در فواصل ستونهای سنگی سربینه بسیار چشمنواز است. جریان آب در حوض وسط محوطه روی سقف سربینه انعکاس شگفتانگیزی دارد. بازی نور در آب غوغا میکند. صدای شرشر فوارهها مکمل این فضای سنتی و صمیمی است.
اینجا سربینه یک حمام تاریخی است. از کاشیکاریهای خوشنقش و نگار و معماری بنا میشود حدس زد که «حمام علیقلیآقا» پس از سالها دوباره راهاندازی و سربینهاش پذیرای میهمانان فراوانی شده است. اما در حقیقت اینگونه نیست. اینجا بخشی از مجموعه استخرهای یک باشگاه بزرگ ورزشی- تفریحی مدرن است که به صورت تاریخی شبیهسازی شده. در کنار موج تغییر کاربری بناهای قدیمی که طی چند سال گذشته به راه افتاده، شبیهسازی بناهای تاریخی در یک بافت مدرن کار تازهای است که میتواند خیلی زود جریانساز شود.
مطالعه در سربینه، شام در گرمخانه
از خیابان عبدالرزاق وقتی وارد بازارچه حاج محمدجعفر شوید قدم به ماشین زمان گذاشتهاید. اینجا محله جماله یکی از فرسودهترین محلههای شهر اصفهان است. در انتهای راسته مستقیم بازارچه، جایی که مسیر به 2 شاخه شرقی و غربی تقسیم میشود، تابلوی «حمام وزیر» به چشم میخورد؛ حمامی تاریخی از دوره صفویه که امروزه به کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تبدیل شده است. فضاهای داخل حمام با کاربری جدید هماهنگ شده. بدین ترتیب امروز صدای پچپچههای کودکانه در میان قفسههای کتاب جای صدای اوستا حمامی و دلاک و مردم تن به آب زده را گرفته است؛ اتفاقی که در حمام قدیم «درب امام» هم رخ داده است.
سرنوشت برخی از حمامهای قدیمی اما متفاوت است. حمام قدیمی جلفا (شاهریمانیان) که در میدان تاریخی این محله قرار دارد، مدتی است به کافیشاپ و رستوران تغییر کاربری یافته؛ اتفاقی که برای حمام «ملک سلطان جارچیباشی» هم در خیابان حکیم افتاده است؛ حمامی از دوره شاهعباس که به رستوران مجللی به همین نام تبدیل شده است. این تغییر کاربری، علاوه بر مرمت و احیای نسبی بنای تاریخی، به افزایش بازدیدکنندگان آن میانجامد. اما مشکل اینجاست که تغییر نامتناسب کاربری به هویت و ماهیت تاریخی بنا خدشه وارد میکند. در این میان هتل عباسی نمونه ای کمیاب است؛ هتلی مدرن در قلب یک بنای کهنسال با همین کاربری در 3 قرن پیش. کاروانسرای سلطانی که روزگاری میزبان کاروانیان و میهمانان خارجی بوده است، امروزه به شکلی مدرن چنین عملکردی را به عهده دارد.
میهمان شگفتانگیز محله الیادران
وقتی از خیابان شهید بهشتی به خیابان جهاد وارد شوید، پای در محلهای بسیار قدیمی میگذارید؛ جایی که روزگاری روستایی از توابع اصفهان قدیم بوده است. الیادران، آنطور که از نامش برمیآید (الی + آدران)، در دوران پیش از اسلام مکانی برای نگهداری آتش مقدس محلی بوده است. با گسترش شهر اصفهان در دوره صفوی اما این محله به اصفهان پیوست.
وقتی بحث میراث فرهنگی اصفهان به میان میآید، کمتر اسمی از محله الیادران برده میشود. در واقع از بافت باستانی این محله تقریبا چیزی باقی نمانده است. تنها بقایای مادی مهم «جوی شاه» هنوز در آن به چشم میخورد که روزگاری باغهای چهارباغ را آبیاری میکرده و همچنین مزار شگفتانگیز «باباعلمدار» که تنها بازمانده قبرستان بزرگ این محله بوده است.
مدتی است الیادران میزبان میهمان تازهواردی است. یک مجموعه بزرگ که همه امکانات از جمله هتل، استخر، سالنهای ورزشی فوتبال، والیبال و بسکتبال و سالنهای زیبایی و سلامت را دارد، خیلی بیسر و صدا در گوشهای از این محله قدیمی نشسته است. «مجموعه آرامان» در شرایطی در محلهای قدیمی بنا شده است که بیشتر امکانات مدرن تفریحی و ورزشی شهر اصفهان این روزها محلههای نوساز شهر را برای استقرار انتخاب میکنند. البته این تنها سنتشکنی آرامان نیست. باید وارد این باشگاه تر و تمیز بشوید، کفشهایتان را با دمپاییهای استخر عوض کنید و پس از عبور از کنار استخرهای مجلل سرپوشیده و روباز، بخش ورزش در آب و کافیشاپ وارد سربینه تاریخی آرامان شوید تا معنای سنتشکنی را بهخوبی متوجه شوید. اینجا، حمام علیقلیآقا دوباره متولد شده است.
۲ برادر، ۲ حمام
۲ تن از خواجهسرایان شاه سلطان حسین صفوی، به سبب حمامهایی که ساختهاند، در تاریخ اصفهان ماندگار شده اند. خسروآقا حمامی بزرگ و بیهمتا در نزدیکی میدان نقش جهان ساخته بود که به گفته استاد همایی سربینهاش، برخلاف همه حمامهای تاریخی ایران، نمایی به سوی یک باغ داشت: «… پشت حمام (امتداد فعلی خیابان حکیم) باغ بسیار وسیع و باصفا متعلق به حمام بود که سربینه دربهای منبت شیشهکاری به باغ داشت و از این جهت سربینه به حدی روشن بود که میگفتی بنای غیرمسقف است. هندسه و معماری حمام خسروآقا در حمامهای اصفهان نظیر نداشت…». حمام خسروآقا را سال 1374ه. ش شبانه خراب کردند اما حمامی که برادر خسروآقا یعنی علیقلیآقا ساخت، بخت و اقبال بلندی داشت. این حمام زیبا امروز به یکی از جاذبههای اصلی گردشگری شهر اصفهان تبدیل شده است. محمدمهدی ارباب در کتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» مینویسد: «… از سطح زمین به قدر یک زینه بلندتر است و آن را در کمال خوش وضعی از جامهخانه و گرمخانه و سایر لوازم ساخته است که قابل نظار است. حمام کوچک دیگری هم جنب آن بنا هست که هر وقت حمام بزرگ مردانه است، این خاصه نسوان است و بالعکس». این حمام زیبا همه اجزای حمامهای قدیمی از قبیل گرمخانه، خزینه، استخر آب سرد، تون و سربینه را دارد. ژان شاردن گزارش دقیقی از مناسک استحمام در این حمامهای تاریخی دارد: «استحمامکنندگان در محوطه اول جامه از تن بیرون میآورند و پس از آن لنگی به خود میپیچند که از کمر تا زانوها را میپوشاند و بعد وارد گرمخانه میشوند و در آنجا چند لحظه دیگر دلاکی آب فراوان به روی شانههای مشتری میریزد و سپس کیسهای به دست میگیرد و سر تا پای او را چنان به خشونت با کیسه مالش میدهد که آنها که عادت ندارند گمان میبرند که پوست تنشان کنده خواهد شد. این کار را به فارسی تیمار کردن گویند … وقتی به این طریق مشتری را خوب مشت و مال دادند، مشتری در خزینه غوطهور میشود و هنگام بیرون آمدن از آن قطیفه سپیدی به خود میپیچد و به محوطه اول باز میگردد و جامههای خود را میپوشد».
حمام تاریخی در یک باشگاه مدرن
اگرچه استحمام با همه آداب و رسومش در حمام علیقلیآقا دیگر امکانپذیر نیست، اما حالا میتوان بخشی از آن را در یک باشگاه مدرن در یک محله قدیمی تجربه کرد. در سربینه شبیهسازی شده این مجموعه میتوان ماساژ به سبک جدید را امتحان کرد. لذت غذا خوردن و گوش کردن به غزلیات حافظ همراه با نوای زیبای دف هم از دیگر تجربیات ناب و جذاب این حمام است. در روزهایی که حمامها و خانههای تاریخی یکی پس از دیگری تخریب میشوند یا تغییر کاربری مییابند، شبیهسازی بخشی از یک بنای تاریخی با حفظ کاربری اصیل آن کاری ارزشمند و قابل تکرار است.
برگرفته از: روزنامهی همشهری اصفهان